Prezydium Komitetu Nauk o Sztuce PAN działając na podstawie § 2, pkt. 3 Regulamin konkursu o Nagrodę Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk za wybitne osiągnięcia naukowe z zakresu nauk o sztuce nominuje następując publikacje do nagrody za rok 2022:

Historia sztuki

1. Stanisław Czekalski, Jak wyjaśnić obraz? Metodologiczne tropy historii sztuki w epoce Ernsta H. Gombricha, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2022

Przedmiotem rozprawy są zmagania historii sztuki z fundamentalną kwestią interpretacji dzieła. Wyróżniony w tytule Ernst Gombrich jest traktowany jako swego rodzaju synekdocha historii sztuki XX w. Jego „projekt ikonologii dedukcyjnej” ma kluczowe znaczenie dla wywodu, jest jednak nieustannie konfrontowany z teoriami i metodami innych badaczy i myślicieli, zarówno tych powszechnie uznawanych za kluczowe postacie w dziejach dyscypliny (np. Erwin Panofsky, Michael Baxandall), jak i cieszących się bardziej regionalną sławą (Michael Brötje). Nie jest to materia łatwa, na uwagę zasługują więc dwa zabiegi, które czynią ten erudycyjny wywód możliwie przyjaznym dla czytelnika. Po pierwsze autor zwykle stara się pokazywać teorie i praktyki interpretacyjne poszczególnych badaczy na konkretnych przykładach; po drugie – konsekwentnie rozwija analogię między metodami pracy historyka sztuki i detektywa, czyniąc Sherlocka Holmesa i Herculesa Poirot swego rodzaju przewodnikami po różnych nurtach metodologicznych historii sztuki.

2. Marcin Fabiański, Sen w rzeźbią nagrobnej Bartłomieja Berecciego. Jego geneza, forma, wydźwięk i recepcja w kulturze Rzeczypospolitej, Kraków: Universitas, 2022 (Ars Vetus et Nova, t. 50)

Książka jest wzorowym opracowaniem motywu, który ma podstawowe znaczenie dla zrozumienia początków i rozwoju nowożytnej rzeźby sepulkralnej w Rzeczypospolitej, a jednocześnie dotyka jednego z fundamentalnych zagadnień antropologicznych, mianowicie obecnej w bodaj wszystkich kulturach wiary w życie pośmiertne. Przedmiotem uwagi autora są nagrobki w znacznej części wielokrotnie już analizowane, a jednak wciąż niedostatecznie rozpoznane albo też budzące rozbieżne opinie wśród dotychczasowych badaczy. Ogólniejsze wnioski dotyczące miejsca śpiących postaci Berrecciego w kulturze staropolskiej i europejskiej zostały oparte na starannej analizie poszczególnych przypadków, uwzględniającej zarówno kwestie stylu i ikonografii, jak i okoliczności historyczne poszczególnych zamówień.

3. Małgorzata Omilanowska-Kiljańczyk, Pałac Staszica, Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2022

Książka jest wzorową monografią jednego budynku, a właściwie jednego miejsca, na którym wznoszono kolejne budynki odgrywające istotną rolę w dziejach Polski od XVII w. do dziś, tzn. od Kaplicy Moskiewskiej wzniesionej z polecenia Zygmunta III Wazy po siedzibę Polskiej Akademii Nauk, z uwzględnieniem pomnika Mikołaja Kopernika i innych elementów otoczenia urbanistycznego. Skrupulatna rekonstrukcja tej „biografii miejsca” została oparta na bogactwie źródeł pisanych i świadectw ikonograficznych nie zawsze łatwych w interpretacji. Konstrukcja pracy odznacza się elegancką prostotą i jasnością, a sam wywód zawarty w poszczególnych rozdziałach – żywością, plastycznością i bezpośredniością języka. Poszczególne wątki są zawsze doskonale udokumentowane, ale narracja pozostaje płynna i nieobciążona zbędnymi szczegółami.

Filmoznawstwo

1. Małgorzata Radkiewicz, Refleksje zza kamery. Reżyserki o kinie i formie filmowej, Kraków: Wydawnictwo UJ, 2022

Książka stanowi zbiór esejów o twórczyniach filmowych – przygotowany i opracowany we współpracy z Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie oraz z Fundacją Okonakino. Bohaterkami są Germaine Dulac, Maya Deren, Laura Mulvey i Trinh T. Minh-ha, Alexandra Juhasz. Jest to także praca z zakresu historii sztuki: przedstawione reżyserki są artystkami, które upatrują w języku filmu możliwości wyrażania i rozwijania własnych twórczych ekspresji. Książka w bardzo umiejętny sposób przedstawia portrety kobiet – artystek kina, których przemyślenia wiązały się z praktyką twórczą, z dokonywanymi wyborami estetycznymi czy warsztatowymi. Pokazuje także wpływ koncepcji nurtów intelektualnych związanych z feminizmem na twórczość reżyserską kobiet i wreszcie – rekonstruuje związek między tą twórczością a zmieniającymi się wzorami komunikacyjnymi kultury wizualnej.

2. Piotr Zwierzchowski, Filmowe reprezentacje PZPR, Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2022

Książka oparta jest na wnikliwych badaniach źródłowych i analizach ponad czterystu filmów. Z całą pewnością można ją usytuować na obszarze nowego historycyzmu, przywracającego zbiorowej pamięci to, co było z niej wykluczone – w wypadku dziejów PRL nie tylko z powodu poruszania tematów wówczas zakazanych, ale także tych, które kojarzyły się odbiorcom z narzucanym odgórnie aparatem władzy i jako takie przyjmowane były przez nich z niechęcią. W efekcie wytężonej pracy archiwalnej i analitycznej powstało sześć rozdziałów, poświęconych, kolejno, okresom rządów Bieruta, Gomułki, Gierka i Jaruzelskiego, a także czasom po upadku PRL. „Chcę zrekonstruować dominujące w danym okresie [po II wojnie światowej] filmowe reprezentacje PZPR, zwrócić uwagę na sposoby ich formowania, przeobrażenia tych wizerunków, pełnione przez nie funkcje i realizowane strategie, osadzając całość w szerokim kontekście historycznym i politycznym, uwzględniając także przemiany społeczne i kulturowe. Postrzegając tytułowe reprezentacje jako część kina PRL-u, traktuję je jako tekst polityczno-ideologiczny, produkt wytworzony w określonym systemie instytucjonalnym i ekonomicznym oraz bezpośrednie i pośrednie źródło wiedzy o ówczesnej kulturze, zwłaszcza o Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, ale także o polskiej kinematografii”.

3. Krzysztof Jajko, Konrad Klejsa, Jarosław Grzechowiak i Ewa Gębicka, Rozpowszechnianie filmów w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2022

Czworo autorów wykonało tytaniczną pracę, przeczesując dziesiątki rodzimych archiwów. Następnie z myślą o opublikowaniu wybranych archiwaliów dokonali selekcji według kryterium reprezentatywności rozumianego w dwójnasób: 1. nie powielali dokumentów, jeśli nie było to konieczne, zostawiając miejsce na inne, 2. starali się, aby dany dokument spełniał funkcję studiów przypadku o dużym potencjale uogólnienia. W ten sposób powstała jednocześnie znakomita i zrealizowana lege artis - zgodnie z zasadami nauk pomocniczych - publikacja źródłoznawcza, ale też książka o cechach monografii. Za to ostatnie odpowiadają poprzedzające edycję dokumentów kilkudziesięciostronicowe studia, prezentujące w sposób syntetyczny kolejno: 1) system, instytucje i zarządzenie rozpowszechnianiem w tym okresie PRL, 2) kina: kadry i infrastrukturę, 3) repertuar filmowy i publiczność. Oba aspekty publikacji – monograficzna i źródłoznawcza - komplementarnie się uzupełniają. Bez syntez znaczna część dokumentów byłaby niezrozumiała (zawieszona w próżni, bez kontekstu), z kolei bez reprezentatywnych egzemplifikacji syntetyczny wywód miałby mniejszy potencjał dowodzenia. Autorzy zrobili wiele, aby dokumenty miały w sobie też walor atrakcyjnego źródła historycznego.

Teatrologia

1. Agnieszka Wójtowicz, Grotowski polityczny, Warszawa: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, 2022

Książka przedstawia stosunkowo mało znany okres aktywności politycznej, społecznej i artystycznej jednego z najwybitniejszych artystów polskiego i światowego teatru. Jest rezultatem wieloletniej fascynacji twórczością i biografią Grotowskiego. Autorka podjęła się trudnego zadania – udokumentowania politycznej działalności Grotowskiego w latach pięćdziesiątych XX wieku, a także jej wpływu na kształtowanie się jego osobowości twórczej, a co za tym na idzie, na teatr, który tworzył. Dzięki gruntownym kwerendom przeprowadzonym między innymi w Instytucie Pamięci Narodowej, Archiwum Państwowym w Opolu czy Archiwum Narodowym w Krakowie dotarła do najwcześniejszych tekstów napisanych przez Grotowskiego, stenogramów rozmów prowadzonych w różnych organach PZPR, zeznań i meldunków UB z inwigilacji artysty i jego współpracowników. Badania archiwalne zostały uzupełnione rozmowami ze świadkami ówczesnej aktywności Grotowskiego. Ważnym tematem jest krytycznie omówiony stosunek artysty do władz, jego przemyślane strategie realizowania radykalnej wizji teatru w warunkach ówczesnej polityki kulturalnej PRL. Jest to pierwsza, mająca przełomowe znaczenie, publikacja, która tak szczegółowo i wnikliwie przedstawia kontekst polityczny początków twórczości Grotowskiego.

2. Anna R. Burzyńska Atlas anatomiczny Georga Büchnera, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022

Książka jest nie tylko pierwszym polskim obszernym opracowaniem twórczości autora Woyzecka, lecz także pracą wielce oryginalną na tle światowej recepcji Büchnera, po raz pierwszy tak obszernie przedstawiającą związki między jego artystyczną i naukową twórczością. Publikację poprzedziła imponująca, wieloletnia kwerenda autorki, obejmująca liczne zagraniczne archiwa i wszystkie najważniejsze opracowania w języku niemieckim, angielskim i francuskim. Owocem połączenia badań historycznych i artystycznych jest interdyscyplinarna, wnikliwa i błyskotliwa analiza i interpretacja literackich i nieliterackich tekstów niemieckiego artysty-wizjonera, który w oryginalny sposób łączył pasje naukowe i pisarskie. Burzyńska traktuje zróżnicowane gatunkowo teksty Büchnera równoprawnie, ponieważ osoba autora jest dla niej źródłem spójności dyskursu, a jego pisarstwo – badawczo-twórczym laboratorium, w którym autor na wiele sposobów przeprowadzał eksperymenty epistemologiczne skupione na ciele ludzkim, zwierzęcym i społecznym. Trzeba przy tym podkreślić, że rzucają światło nie tylko na twórczość Büchnera, lecz także na skomplikowane relacje między nauką a sztuką i literaturą. Głęboko erudycyjna monografia Burzyńskiej ma również walory literackie dzięki znakomitej kompozycji i zaletom stylu autorki.

3. Leksykon tańca współczesnego pod redakcją Małgorzaty Leyko i Joanny Szymajdy przy współpracy Tomasza Ciesielskiego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2022

Ta niezwykle cenna publikacja leksykograficzna stanowi efekt kilkuletniej intensywnej współpracy badaczek i badaczy tańca z wielu ośrodków. Obszerny zestaw przemyślanych i bardzo dobrze opracowanych haseł wypełniających prawie siedemset stron daje nie tylko fascynujący obraz sztuki tańca oraz ludzi, którzy ją tworzyli i tworzą w XX i XXI wieku, lecz także sprofilowany i bardzo ciekawy wgląd w wiele zjawisk kultury i sztuki bieżącego i minionego stulecia. O szczególnej randze tej publikacji przesądza merytoryczna koncepcja Słownika, która odzwierciedla relacyjny i sieciowy sposób myślenia redaktorek, autorów i autorek o tym, jak badać zjawiska artystyczne i ich kulturowe oddziaływanie. Hasła tematyczne (obejmujące zagadnienia estetyczne, gatunkowe, terminologiczne, techniczne etc.) i hasła faktograficzne (obejmujące biogramy osób, tworzących i badających taniec oraz historie zespołów, instytucji, szkół, festiwali etc.) powiązane są wieloma nitkami. Chociaż Słownik poświęcony jest przede wszystkim ludziom tańca tworzącym w Polsce bądź pochodzących z Polski, redaktorki zadbały o szerokie – także pod względem geograficznym – konteksty, mając świadomość wielorakich splotów historii ludzi, idei i instytucji.

Muzykologia

1. Krzysztofa Bilica, Etiudy Chopina w jego „jednym sposobie” z perspektywy dźwięków węzłowych i figur migotliwych, Kraków: Wydawnictwo Astraia, 2022

Autor osadza kwestię etiud Chopina w szerokim kontekście, odwołuje się do historii epoki, historii sztuki, teorii literatury, kulturoznawstwa i językoznawstwa, antropologii, socjologii i ekonomii, filozofii i teologii, semiotyki, akustyki, psychologii i fizjologii słyszenia, a nawet medycyny i neurobiologii. Główne zagadnienie – odkryte przez niego figury migotliwe – rozważa nie tylko w aspekcie muzycznym, ale także z punktu widzenia matematyki, fizyki (jako struktury fraktalopodobne) i teorii informacji. To interdyscyplinarne podejście możliwe jest dzięki zastosowaniu własnej, nowatorskiej metody redukowania dźwięków, metody wizualizacji „figur migotliwych” (termin autora) i innych struktur muzycznych niezauważanych dotąd przez badaczy. Dr Krzysztof Bilica odkrywa m.in. obecność – ukształtowanej pod wpływem paroksytonezy polszczyzny – „kadencji polskiej”; śledzi zakamuflowane w utworach Chopina cytaty i autocytaty, szyfry liczbowe i dźwiękowe, takie jak np. dźwięki FC (od inicjałów kompozytora); zwraca też uwagę – jako pierwszy spośród muzykologów – na grę kierunkami triol w etiudach; koryguje daty powstania niektórych etiud, a także sugeruje – na podstawie przekazów – przyczyny ich skomponowania i ich utajnioną przez kompozytora programowość; wreszcie przedstawia własną koncepcję znaczenia i oznaczania w muzyce, opartą na rozróżnianiu w niej symboli, sygnałów i symptomów. Praca napisana jest potoczystym, klarownym językiem. Książka dr Krzysztofa Bilicy ma charakter multimedialny – jest pierwszą w Polsce monografią muzykologiczną, która dzięki wprowadzonym do niej kodom QR daje odbiorcy możność jednoczesnego czytania, oglądania i słuchania. Około 150 kodów QR odsyła do rozmaitych nagrań muzycznych i filmów zamieszczonych m.in. w serwisie YouTube. Niewątpliwie stanowi wielce oryginalne osiągnięcie jej autora –muzykologa niezwiązanego zawodowo ze środowiskiem akademickim, ale jednocześnie dziedzica jego najlepszych tradycji spod znaku Zofii Lissy i Mieczysława Tomaszewskiego.

2. Katarzyna Naliwajek, Sound of Apocalypse. Music in Poland under German Occupation, Berlin: Peter Lang, 2022

Książka, opublikowana w języku angielskim przez wydawnictwo Peter Lang, jest efektem wieloletnich badań autorki nad kulturą muzyczną w Polsce okupowanej przez Trzecią Rzeszę. Celem monografii stało się znalezienie odpowiedzi na pytanie o funkcje, jakie pełniła muzyka z jednej strony dla prześladowanych obywateli Polski (Polaków, Żydów i innych narodowości), z drugiej zaś dla sprawujących władzę i uprzywilejowanych przedstawicieli nazistowskiego systemu przemocy i Zagłady. Dostęp do muzyki i dozwolony repertuar regulowany był przez niemiecką jurysdycję i racjonowany w zależności od statutu rasowego poszczególnych osób. Życie muzyczne wykorzystywane było jako narzędzie propagandowe, a zarazem miało ułatwiać manipulację i segregację ludności. Stało się rodzajem decorum towarzyszącego dręczeniu i zabijaniu ofiar. Z kolei koncerty, festiwale i przedstawienia przeznaczone dla Niemców miały wzmacnać poczucie wspólnoty i kulturowej potęgi. Muzyka wykonywana potajemnie przez obywateli Polski traktowana była jako środek oporu i dawała psychologicznie wsparcie, również w więzieniach i obozach. Zagadnienia podjęte przez dr Naliwajek nie było dotąd przedmiotem całościowego i tak wnikliwego i wszechstronnego rozpoznania. Autorka korzysta z różnego typu źródeł: archiwalnych, epistolarnych, wspomnień świadków i ikonografii. Monografię uzupełniają aneksy zawierające reprodukcje i transkrypcje unikatowych materiałów. Nie ulega wątpliwości, że w sposób niezwykle kompetentny omawia trudne aspekty obecności kulturowej muzyki, która wbrew obiegowym poglądom nie zawsze „łagodziła obyczaje”, lecz była również środkiem represji, tortur i dehumanizowania ofiar.