Prezydium Komitetu Nauk o Sztuce PAN działając na podstawie § 2, pkt. 3 Regulamin konkursu o Nagrodę Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk za wybitne osiągnięcia naukowe z zakresu nauk o sztuce nominuje następując publikacje:

Historia sztuki

  1. Filip Lipiński, Rewizje wizualnej mitologii Stanów Zjednoczonych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2021

Książka stanowi unikalną nie tylko w skali polskiej propozycję ujęcia amerykańskiej sztuki i kultury wizualnej. Łączy perspektywę badawczą historii sztuki i studiów amerykanistycznych. W kolejnych rozdziałach analizie poddane zostały najistotniejsze składniki budujące mitologię „amerykańskości” USA: flaga państwowa, malowidło ukazujące Waszyngtona przekraczającego rzekę Dalaware, amerykański krajobraz, „dziki” Zachód wraz z figurą kowboja, zagładą Indian i ideologią zdobywania nowych terytoriów, zagadnienie kolonializmu i sztuki Afroamerykanów, a także obraz Nowego Jorku. Książka dokonuje oryginalnej rekonfiguracji kluczowych wątków w refleksji amerykanistycznej, na przykładzie zarówno dzieł znanych, jak i mniej rozpoznanych. Nie istnieją publikacje, które poddawałyby analizie wizualnej mity Ameryki w tak wieloaspektowym wymiarze i w podobnie rozbudowanej ramie pojęciowej.

  1. Anna Sobecka, Obrazowanie natury w nowożytnym Gdańsku. O kulturze kolekcjonerskiej miasta, Wydawnictwo słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2021

Książka analizuje gdańskie kolekcje naturaliów i pokazuje ich oddziaływanie na miejscową sztukę, prowadząc tym samym do ważnej reinterpretacji malarskich wyobrażeń przyrody i martwych natur. Autorka dokonała nie tylko żmudnej rekonstrukcji zbiorów przyrodniczych na podstawie wnikliwych kwerend archiwalnych, ale też przekonująco związała kulturę kolekcjonerską z ówcześnie powstającą sztuką. Książka stanowi nowatorską propozycję interdyscyplinarnych badań nowożytnej kultury mieszczańskiej Europy północnej, gdyż prezentuje problematykę gdańską na szerokim tle porównawczym. Jest też ważnym wkładem w zrozumienie fenomenu kulturowego miasta nad Motławą w XVII i XVIII wieku.

  1. Cezary Wąs, Cień Boga w ogrodzie filozofa. Parc de La Villette w Paryżu w kontekście filozofii chôry, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2021

Książka włącza się do tradycji rozpraw humanistycznych, w których odległe historycznie kwestie filozoficzne złączane są z bieżącymi problemami politycznymi i współcześnie prowadzonymi dyskusjami dotyczącymi problemów metafizyki. Analizę przyjętego przez architekta rozplanowania parku oraz jego główne elementy Autor opracowania zestawił z wartościami, które wyznawał architekt: decentralizacją, dysjunkcją i dezintegracją oraz dążeniami do radykalizacji demokracji. Rozprawa dotyczy założenia parkowego, którego projektant był jednocześnie wybitnym teoretykiem i autorem esejów inspirowanych najnowszą filozofią. W dyskusjach na temat parku prowadzonych przez zespół projektantów z udziałem zaproszonego do nich Jacquesa Derridy używane było Platońskie pojęcie chôry. Wraz z rozwojem tych dyskusji koncept chôry zaczął odgrywać decydujące znaczenie w interpretacjach parku. W późnej fazie prowadzonych debat pojęcie chôry zbliżone zostało do rozumienia boskości typowego dla teologii apofatycznych. Kierując się tymi przesłankami Autor rozprawy postawił tezę, że sytuacja taka przyczynia się do możliwości interpretowania parku jako reprezentacji chôry a zarazem swoistego miejsca kultu.

Filmoznawstwo

 

  1. Paweł Biliński, Kinematograf o sobie. Autotematyzm w polskim filmie fabularnym, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2021

Celem Pawła Bilińskiego jest nakreślenie szerszego kontekstu historycznego, który pozwoli rozważać polską kinematografię w kluczu autotematycznym, z uwzględnieniem filmów, które dotychczas były pomijane w tego typu refleksji, a jednocześnie raz jeszcze sięgnąć do uznanych arcydzieł, by spojrzeć na nie z nowej perspektywy. Autora interesuje to, jak kształtowała się poetyka refleksywna na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci, dlatego zwraca uwagę na dominujące narracyjno-tematyczne tendencje w polskich filmach autotematycznych. Zajmuje się zarówno popularnymi gatunkami (jak chociażby komedią), jak i dziełami, które podejmowały problematykę społeczno-polityczną. Biliński zastanawia się, w jaki sposób reżyserzy podkreślali fikcyjny wymiar swoich utworów, jak odnosili się do medium oraz jak budowali metafilmową narrację. Bardzo obszerna lista omawianych filmów jest jednocześnie zaletą, jak i pewnym mankamentem tej interesującej książki, ponieważ czytelnik odnosi wrażenie obcowania z leksykonem autotematyzmu filmowego.

  1. Sebastian Jagielski, Przerwane emancypacje. Polityka ekscesu w kinie polskim lat 1968-1982, Universitas, Kraków 2021

Monografia Sebastiana Jagielskiego jest konsekwencją tematyki badawczej od lat podejmowanej przez tego autora. Głównym pojęciem operacyjnym jest figura ekscesu, rozumiana tu nie tylko jako przekroczenie normy kulturowej czy cielesnej, ale przede wszystkim jako „struktura odczuwania” (za Raymondem Williamsem).  Jeśli eksces jest formą emancypacyjną – jak chce tego Jagielski – to kino ekscesu tworzy utopijne projekty zmiany społecznej, manifestuje brak zaufania do norm, jest wrażliwe na różnicę, burzy dawne i testuje nowe relacje społeczne, przygląda się ludzkiej cielesności (s. 32-33). Autor analizuje filmy Andrzeja Żuławski, Jerzego Kawalerowicza, Andrzeja Wajdy, Tadeusza Junaka i Waleriana Borowczyka, proponując spojrzenie na kino polskie z perspektywy teorii afektywnych. Przyjęta przez autora propozycja metodologiczna stanowi wyzwanie dla tradycyjnej refleksji filmoznawczej, a równocześnie jest ważnym głosem w debacie nad kondycją polskiej humanistyki w XXI wieku. Przerwane emancypacje to nie tylko książka nowatorska w treści i formie, lecz również znakomicie napisana, atrakcyjna dla czytelnika spoza wąskiego kręgu specjalistów, a przy tym prowokacyjna i zachęcająca do polemiki.

  1. Mariola Marczak, Valerio Zurlini -liryczny egzystencjalista europejskiego kina, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2021

Twórczość Valeria Zurliniego – jednego z najciekawszych i najbardziej oryginalnych reżyserów kina włoskiego lat 60. i 70., autora niezapomnianej Pustyni Tatarów – rozważana jest przez autorkę w perspektywie filozofii egzystencjalnej, z uwzględnieniem kontekstów religijnych, co nie jest zaskoczeniem ze względu na wcześniejsze zainteresowanie Marioli Marczak, która przed laty napisała Poetykę kina religijnego. Oprócz egzystencjalizmu ważnym punktem odniesienia są dla niej konteksty społeczno-polityczne oraz gatunkowe analizowanych filmów, te zaś poświęcone są tematyce relacji międzyludzkich, doświadczeniu sacrum, ale przede wszystkim miłości i śmierci. Książka nie jest zbyt obszerna, ale inspirująca do przemyśleń, przedstawia twórczość Zurliniego w porządku chronologicznym, począwszy od debiutanckich Dziewcząt z Florencji po wspomnianą już Pustynię Tatarów. Z pewnością zasługuje na uwagę nie tylko dlatego, że jest to pierwsza w naszym kraju monografia tego twórcy, ale z tego powodu, że autorce udało się w przekonujący sposób uchwycić wszystko to, co najważniejsze dla tego reżysera, zwłaszcza jego zdolność do wykreowania ekranowego liryzmu.

Teatrologia

  1. Patryk Kencki, Staropolski Molière, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2021

Temat, o fundamentalnym dla dziejów polskiego teatru znaczeniu, był dotąd znany z ujęć fragmentarycznych, dopiero książka Patryka Kenckiego ukazała go w całej wielowymiarowej złożoności i kulturowej barwności. Staropolski Molier został przedstawiony na przestrzeni stu lat, od pierwszej polskiej premiery sztuki Moliera w warszawskim pałacu Andrzeja Morsztyna w 1669 roku po przedstawienie Natrętów Józefa Bielawskiego inaugurujące działalność sceny narodowej w 1765 roku. W układzie chronologicznym zostały zebrane wszelkie ślady obecności francuskiego autora w polskiej kulturze XVII wieku, a w odniesieniu do XVIII wieku odrębnie na scenach teatru królewskiego, dworskiego i szkolnego, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości Franciszka Bohomolca oraz wskazaniem na wagę repertuarowej obecności Moliera dla powstania koncepcji teatru narodowego. Autor wykorzystał wszelkie możliwe źródła, odnalazł rzeczy dotąd nieznanie, a znane gruntownie w wielu wypadkach zreinterpretował z uwzględnieniem rozległych kulturowych kontekstów.

  1. Zbigniew Majchrowski, Krypta Gustawa, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2021

Książka Majchrowskiego, będąca kontynuacją jego pracy Cela Konrada. Powracając do Mickiewicza (Gdańsk 1998), przynosi błyskotliwe odczytanie teatralnych inscenizacji Dziadów po zmianie ustrojowej w 1989 roku i dowodzi, że paradygmat romantyczny – wbrew prognozom o jego zmierzchu – stanowi nadal wzorzec dla kultury polskiej. Jednym z ważnych tematów tej książki jest zmiana emocji twórców i widzów wyrażanych w spotkaniu z Dziadami. Zbigniew Majchrowski śledzi uwikłania dramatu Mickiewicza we współczesne dyskursy i dowodzi, ze teatr także dzisiaj stanowi czułe medium społecznej wrażliwości. Omawiane inscenizacje dowodzą, że teatr sięgający w ostatnim trzydziestoleciu po Dziady chce wyrażać obecne potrzeby i cele społeczności myślącej nowocześnie. Teatr zdejmuje z ważnego dla Polaków dramatu interpretacyjne klisze; reżyserzy i reżyserki, aktorzy i aktorki dekonstruują mity narodowe dodane, dopisane, doklejone do dramatu Mickiewicza. Oddzielną, równoległą narrację tworzy warstwa ikonograficzna książki: nieoczywiste zestawienia fotografii snują wizualną opowieść o teatrze i Polsce.

  1. Polska awangarda teatralna 1919–1939. Antologia, pod red. Doroty Fox i Dariusza Kosińskiego, Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, Warszawa 2021

Od czasu opublikowanej w roku 1973 przez Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe książki Myśl teatralna polskiej awangardy 1919–1939. Antologia pod redakcją Stanisława Marczaka-Oborskiego jest to pierwsza całościowa propozycja ujęcia dorobku polskiej awangardy teatralnej. Zawiera kanoniczne teksty, ale przynosi także liczne nowe tytuły, nowe perspektywy, odmienne kontekstualizacje. Poszczególne teksty zostały opracowane naukowo i wyposażone w obszerne przypisy oddające współczesny stan badań. Podstawą publikacji są w zdecydowanej większości pierwodruki, zaś edytorzy starali się w miarę możliwości przywrócić oryginalny kształt tym tekstom, których strona ikonograficzna i typograficzna miała szczególne znaczenie. Celem antologii jest ułatwienie dostępu do ważnych materiałów źródłowych, a także zwiększenie zainteresowania polskim teatrem awangardowym i rodzimą awangardą artystyczną. Książka jest bogato ilustrowana, a oprócz tekstów tworzących antologię zawiera także noty biograficzne wszystkich autorek i autorów oraz bibliografię.

Muzykologia

 

  1. Paweł Gancarczyk, Petrus Wilhelmi de Grudencz, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2021

Bohaterem monografii Pawła Gancarczyka jest Petrus Wilhelmi de Grudencz, znany w Polsce jako Piotr z Grudziądza, kompozytor i poeta łaciński, odkryty przed niemal 50 laty przez czeskiego muzykologa Jaromira Černego. Autor bazując na szerokiej bazie źródłowej przedstawia twórcę od strony jego biografii, źródeł twórczości, uprawianych gatunków muzycznych oraz wybranych dziel. Ponieważ terenem działalności Petrusa – urodzonego w państwie zakonu krzyżackiego, studenta Uniwersytetu Krakowskiego i kapelana cesarza Fryderyka III – była Europa Środkowa, a jego twórczość jest głęboko osadzona w tradycjach muzycznych Polski, Śląska, Czech i krajów niemieckich, autor poprzez sylwetkę Petrusa ukazuje również cechy kultury całego regionu. Krytycznie odnosi się do rozpowszechnionych w muzykologii modeli historiografii, proponując spojrzenie na muzykę przez pryzmat sieci powiązań regionalnych oraz kultury uprawianej przez niższe i średnie warstwy społeczeństwa późnośredniowiecznego. Powstała niejako alternatywna historia muzyki XV wieku, słabo dostrzegana w dotychczasowych ujęciach syntetycznych, a nawet wykluczana z dyskursu muzykologicznego, zwłaszcza w Europie Zachodniej. Oprócz metod właściwych dla swojej dyscypliny, autor przeprowadza również badania prozopograficzne i kodykologiczne, sięga również po wiedzę z zakresu filologii łacińskiej, analizując poezję Petrusa w kontekście tworzonej przez niego muzyki. „Powstała praca, której nie da się̨ już pominąć w badaniach nad XV-wieczną kulturą muzyczną Europy Środkowej. Zebrany w niej materiał na długi czas wyznaczać będzie punkt orientacyjny dla tych, którzy w przyszłości podejmą̨ zagadnienie życia i twórczości Petrusa” (prof. Czesław Grajewski).

  1. Maciej Gołąb, Mazurek Dąbrowskiego. Muzyczne narodziny hymnu, Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, Warszawa 2021

Książka Macieja Gołąba dotyczy muzycznych dziejów Mazurka Dąbrowskiego, który od 1927 roku jest oficjalnym hymnem Polski. Ta wyczerpująca monografia, napisana z wielką erudycją, a zarazem z widoczną na każdej stronie pasją badawczą, stanowi ukoronowanie wieloletnich badań autora. Należy podkreślić, że jest to pierwsze tak wszechstronne monograficzne opracowanie dziejów muzycznych Mazurka Dąbrowskiego, które przedstawione zostały na tle ogólnego rozwoju kultury europejskiej w różnych jej wymiarach, ilustrując przy tym najnowszy stan wiedzy w tym zakresie. Opracowanie stanowi w głównej mierze wynik własnych badań autora, w tym poszukiwań źródłowych, które w istotny sposób poszerzyły bazę nieznanych dotąd źródeł dotyczących omawianej tematyki. Na szczególne wyróżnienie zasługuje gruntowna dokumentacja przekazów zawierających melodię Mazurka Dąbrowskiego we wszystkich możliwych postaciach oraz ich wnikliwa interpretacja, uwzględniająca ponadto jej szeroko zakrojoną recepcję. Dodajmy, że tok wywodów urozmaicany jest, a zarazem wzbogacany, odpowiednio dobranymi ilustracjami oraz przykładami nutowymi. Mając na uwadze fakt, że przedstawione źródła rozproszone są po Polsce i Europie w słabo dotychczas zbadanych rękopisach oraz drukach o różnej proweniencji czasie powstania, należy uznać to za jedną z największych zalet opracowania. Połączenie wiedzy źródłowej z precyzyjną metodologią oraz wielką erudycją autora sprawiło, że mamy do czynienia nie tylko z wyczerpującą monografią hymnu polskiego o charakterze interdyscyplinarnym, ale również ze znakomicie udokumentowanym opracowaniem z zakresu hymnologii, historii muzyki oraz dziejów kultury, przedstawionym na szerokim tle tradycji europejskiej.

  1. Sylwia Makomaska, Muzyka na peryferiach uwagi. Od musique d’ameublement do audiomarketingu, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2021

Książka Sylwii Makomaskiej jest monograficznym ujęciem związków między muzyką traktowaną jako tło dźwiękowe a psychologicznymi oraz marketingowymi uwarunkowaniami konsekwencji jej wpływu na reakcje i zachowania odbiorców. Wywód zespala tak różnorodne genetycznie perspektywy badawcze, jak: muzykologiczną, psychologiczną i marketingową – poprzez wykorzystanie wiedzy z zakresu poznawczej i społecznej psychologii muzyki, antropologicznie i psychologicznie zorientowanej historii muzyki, socjologii muzyki, estetyki muzyki, ekologii akustycznej, a także marketingu i interdyscyplinarnych badań nad komunikacją, świadczy o ogromnej erudycji i świadomości badawczej autorki. Sylwia Makomaska odpowiada na wiele ważnych pytań badawczych dotyczących z jednej strony idei kompozytorskich nastawionych w zamyśle na funkcjonowanie muzyki jako neutralnego tła dźwiękowego, a z drugiej koncepcji funkcjonalnych, w których muzyka tła staje się instrumentem społecznego wpływu, w tym narzędziem perswazji. Książka ta jest nie tylko oryginalnym, ale i pod wieloma względami wręcz unikalnym studium w tym zakresie, wnoszącym historyczno-teoretyczną i empiryczną egzemplifikację omawianych strategii. Autorka wykazuje rzadko spotykaną umiejętność zespolenia różnych, niekiedy odległych od siebie płaszczyzn analityczno-interpretacyjnych. Niezwykle złożona problematyka dopełnia się stopniowo, tworząc wielowarstwowy dyskurs umocowany silnie w bogatej literaturze przedmiotu z różnych dyscyplin i wzmocniony wnioskami płynącymi z badań własnych opartych na autorskim projekcie Makomaskiej. Tak prowadzona refleksja naukowa ewidentnie wypełnia lukę w badaniach, które w nauce polskiej ciągle jeszcze mają charakter niszowy.