Na podstawie par. 2, pkt. 3 Regulaminu konkursu o Nagrody Komitetu Nauk o Sztuce PAN Prezydium Komitetu nominuje następujące publikacje:
Nominacje w zakresie muzykologii:
Iwona Lindstedt, „Piszę tylko muzykę”. Kazimierz Serocki (Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 2020)
Zainteresowania badawcze Iwony Lindstedt (Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego) koncentrują się wokół twórczości kompozytorów polskich XX w.; prowadzone przez nią studia przyniosły dotąd wiele ważnych publikacji, zmieniających w wielkim stopniu stan wiedzy na ten temat i przyczyniając się do wzmożenia zainteresowania fenomenem tzw. szkoły polskiej. Podobne walory reprezentuje ostatnia jej książka, poświęcona życiu i twórczości Kazimierza Serockiego. W odróżnieniu od poprzednich publikacji nie dotyczy ona tylko analizy i interpretacji stylu muzycznego, lecz również pełnej rekonstrukcji biogramu kompozytora i wnikliwej charakterystyki jego estetyki. Zadanie to było niezwykle trudne, ponieważ (w przeciwieństwie do innych reprezentantów szkoły polskiej) Serocki konsekwentnie unikał wypowiadania się na temat swojej muzyki, wychodząc ze skromnego przekonania, że obroni się ona sama. Milczenie kompozytora sprawiło jednak, że jego twórczość – porównywalna pod względem różnorodności inspiracji stylistycznych, bogactwa kolorystyki i doskonałości formy nie tylko z muzyką Lutosławskiego i Pendereckiego, ale także Stockhausena i Bouleza, była dotąd zdecydowanie mniej znana. W swojej monografii Iwona Lindstedt umiejętnie przełamuje milczenie Serockiego, pisząc zarówno o nim, jak i o jego muzyce; czyni to w sposób bardzo kompetentny a zarazem przystępny dla czytelnika, niekoniecznie nawet zorientowanego w języku analizy muzycznej. Swoją refleksję badawczą autorka opiera o skrupulatnie zgromadzone źródła archiwalne, materiały prasowe, recenzje, teksty literackie, wywiady, wspomnienia, opracowania naukowe i systematycznie charakteryzowaną twórczość polskiego awangardzisty, obejmującą nie tylko dzieła orkiestrowe, kameralne i solowe, ale także muzykę do sztuk teatralnych, muzykę filmową i użytkową. Przywraca w ten sposób właściwą rangę sylwetce i twórczości Serockiego, na którą twórca ten w pełni sobie zasłużył.
Grzegorz Piotrowski, Syndrom Pogorelicia. Muzyka – opera – performatywność (Kraków: Universitas, 2020)
Grzegorz Piotrowski (Instytut Badań nad Kulturą Uniwersytetu Gdańskiego) był jednym z pierwszych badaczy, którzy na początku ubiegłej dekady wprowadzili do polskich rozważań nad muzyką perspektywę performatywną, zmieniającą myślenie o sztuce dźwięku, wykonawstwie muzycznym i kategorii dzieła muzycznego. W monografii Syndrom Pogolecia autor rozpatruje rozmaite aspekty performatywności muzyki, dotyczące zwłaszcza odkrywczo interpretowanego wykonawstwa oraz specyficznych gatunków i praktyk kompozytorskich (na przykładach twórczości Ivo Pogorelicia, Edyty Gruberovej, Anny Prucnal, Albana Berga, Igora Strawińskiego, Kurta Weilla, Stanisława Moniuszki i Pawła Mykietyna, a także musicalu i piosenki aktorskiej) Szczególnie godna uwagi jest zaproponowana przez Piotrowskiego kategoria „syndromu Pogorelicia” do opisu relacji między dziełem muzycznym samym w sobie, a dekonstruującymi je wykonaniami. Kategoria ta wskazuje na płynną tożsamość dzieła muzycznego, które w kulturowych aktach staje się polem semantycznej i performatywnej gry. Może przy tym służyć za inspirację metodologiczną i teoretyczną w dalszych badaniach nad wykonaniami muzycznymi. Praca składa się z cyklu dwunastu erudycyjnych a zarazem zwięzłych esejów, w znacznych fragmentach już wcześniej publikowanych, teraz jednak zebranych, zaktualizowanych i rozszerzonych.
Zbigniew Jerzy Przerembski, Dudy: metamorfozy instrumentu w odrodzonej Polsce – od tradycji do folkloryzmu (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2020)
Obszerna monografia Zbigniewa Jerzego Przerembskiego (Instytut Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego) wnosi znaczący wkład do badań muzykologicznych w zakresie instrumentologii oraz etnomuzykologii. Stanowi zarazem podsumowanie „trylogii” autora – uznanego znawcy muzycznych tradycji ludowych – dotyczącej instrumentów dudowych, ukazanych w perspektywie historycznej oraz kulturowo-społecznej. W poprzednich tomach omówione zostały zagadnienia związane z powstaniem oraz dziejami dud w kulturze staropolskiej (2006) oraz ich dalszy rozwój od końca XVIII w. po pierwszą wojnę światową (2007). W zgłoszonym do nagrody tomie autor przedstawia natomiast dudy i grających na nich muzyków w okresie od dwudziestolecia międzywojennego do początków XXI stulecia. Jest to okres, w którym dudziarze byli aktywni już prawie wyłącznie w obrębie kultury ludowej. Autor w sposób niezwykle wnikliwy i szczegółowy przedstawia wszystkie zakresy związane z funkcjonowaniem tego instrumentu na szerokim tle historycznym, społecznym, kulturowym, jak i estetycznym, uwzględniając wszystkie możliwe środowiska; oprócz różnych instytucji muzycznych także m.in. wojsko, kościoły, miasto czy wieś. Po uporządkowaniu zagadnień terminologicznych, Przerembski omawia wyczerpująco geograficzny zasięg praktyki dudziarskiej oraz przedstawia w różnych kontekstach różnorodne sytuacje wykonawcze. Następnie prezentuje szczegółowo wykonawców, jak i sam instrument, w końcowej zaś części analizuje twórczość muzyczną związaną z dudami. Całość rozważań oparta została na szerokiej bazie źródłowej, a cenne uzupełnienie pracy stanowią liczne przykłady nutowe, ilustracje oraz płyta DVD. W sumie rekomendowana książka stanowi pierwsze w literaturze przedmiotu tak wszechstronne opracowanie tej tematyki, dzięki czemu mamy do czynienia z monografią o charakterze interdyscyplinarnym, a zarazem pionierskim, świadczącym o wszechstronności, erudycji oraz dojrzałym warsztacie naukowym autora.
Nominacje w zakresie historii sztuki:
Mateusz Grzęda, Między normą a naturą. Początki portretu w Europie Środkowej (około 1350-1430) (Kraków: WTN "Societas Vistulana" i Muzeum Narodowe w Krakowie, 2020
Seria: Studia z historii sztuki dawnej Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i Muzeum Narodowego w Krakowie)
Książka jest znaczącym osiągnięciem polskiej historiografii artystycznej ostatnich dziesięcioleci. Jest pierwszym, nowoczesnym i w pełni przekrojowym studium na temat początków portretu w Europie Środkowej. Mateusz Grzęda w swojej książce podjął pionierskie na gruncie historii sztuki w Polsce rozważania na ten temat, znakomicie prezentując możliwości jakie w badaniach nad malarstwem i rzeźbą późnego średniowiecza oferuje instrumentarium metodologiczne stosowane dotychczas wyłącznie w odniesieniu do typowych wizerunków, traktowanych w kategoriach portretowych. Niezwykle istotnym elementem tej publikacji jest obszerna analiza kategorii reprezentacji w sztuce średniowiecza, która znajdzie zastosowanie nie tylko w odniesieniu do malarstwa portretowego. Praca jest wynikiem wieloletnich studiów Autora i opiera się na doskonałej znajomości zagadnień szczegółowych. Poruszono w niej po raz pierwszy w literaturze kwestie takie jak recepcja antycznych koncepcji fizjonomiki w średniowieczu, znaczenie przedstawień portretowych w reprezentacji władzy cesarskiej, królewskiej i biskupiej, a także problematykę tzw. portretu identyfikacyjnego.
Dorota Jędruch, Trzy modele architektury socjalnej w XX-wiecznej Francji: Le Corbusier, Émile Aillaud, Ricardo Bofill (Kraków: Universitas, 2020, Seria: Ars Vetus et Nova)
Książka Doroty Jędruch to obszerne i nowatorskie opracowanie niezwykle interesującego problemu architektury francuskiej XX wieku. Na uwagę zasługuje już sam wybór tematu, a więc wskazanie na niezwykle ważne, a jednocześnie nie tracące na aktualności w XXI wieku zagadnienie architektury socjalnej. Autorka wskazała na rozwiązania, które w kontekście rozwiązywania problemów mieszkaniowych uboższych i średnio zamożnych warstw społecznych uwzględniały kwestie artystyczne w szerokim tego słowa znaczeniu, które poddała analizie i interpretacji. Publikacja świadczy o ogromnej erudycji Autorki, jej znakomitym obeznaniu w literaturze przedmiotu, opanowaniu języka historyczno-artystycznej narracji, świetnej orientacji w temacie i ogromnej spostrzegawczości naukowej, analitycznym spojrzeniu i wyczuciu we wskazywaniu najważniejszych cech dzieł i tropów myślenia twórców. Książka ma logiczną strukturę i jest kompletna w aspekcie metodologicznym. Oparta została na rzetelnej analizie literatury przedmiotu, a także doskonałej znajomości omawianej twórczości architektów.
Marta Smolińska, Haptyczność poszerzona: zmysł dotyku w sztuce polskiej drugiej połowy XX i początku XXI wieku (Kraków: Universitas 2020, Seria: Ars vetus et nova)
Haptyczność poszerzona, jest niezwykle interesującą i wielowątkową analizą wielozmysłowości w sztuce współczesnej, wykorzystującą interdyscyplinarną metodologię i korzystającą z osiągnięć współczesnej nauki o sztuce, kulturoznawstwa, filozofii i kognitywistki. Należy ona „do rzadkiego gatunku prac, w których wysoka świadomość metodologiczna i oryginalność koncepcji idzie w parze ze świetnym rozeznaniem w obszarze nowoczesnej i współczesnej sztuki” (prof. Rejniak-Majewska). Publikacja ta stawia sobie za zadanie „zredefiniowanie tytułowego pojęcia i potraktowanie go jako modalności innych zmysłów oraz po drugie: wyodrębnienie, sproblematyzowanie i scharakteryzowanie nurtu haptycznej sztuki polskiej od połowy XX .” (prof. Markowska). „Autorka monografii z wielką przenikliwością, dogłębną znajomością, przekonywującą argumentacją i obrazowym językiem prowadzi czytelnika po mapie ciała, które chłonie sztukę. Podejmuje próbę zarysowania w książce współczesnej ‘czującej podmiotowości’ i ‘empatycznej tożsamości’ odwołując się do takich twórców jak Andrzej Pawłowski, Alina Szapocznikow, Erna Rosenstein, Jadwiga Maziarska, Tadeusz Kantor i wielu innych artystów średniego i młodszego pokolenia”. Marta Smolińska „przeprowadziła analizę szeregu zjawisk artystycznych w polskiej sztuce współczesnej i najnowszej, dokonała egzegezy przeobrażającego się radykalnie w 2. połowie XX w. paradygmatu obrazowania, wyjaśniła w odniesieniu do sztuk plastycznych funkcjonowanie złożonego fenomenu haptyczności. Zarysowała też kierunki nowych ścieżek badawczych o niewydeptanym jeszcze gruncie i nieoszlifowanym dukcie” (prof. Dżurkowa-Kossowska).
Nominacje w zakresie filmoznawstwa:
Urszula Biel, Kultura filmowa prowincji górnośląskiej. Kina, właściciele, widzowie (Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2020)
Monografia Urszuli Biel łączy regionalną historię kina z dziejami Górnego Śląska. Autorka podjęła ambitną próbę zmierzenia się z całym bogactwem uwikłań kulturowo-społecznopolitycznych związanych z prowincją górnośląską. Walorów książki należy upatrywać, po pierwsze, w repertuarze oraz interpretacji faktów i zdarzeń, poddanych kompetentnej selekcji i analizie; po drugie w klarownej narracji, czyniącej z konstrukcji dziejów kina w regionie fascynującą opowieść o salach kinowych, ludziach nimi zarządzających, mechanizmach rynkowych, aż po refleksję na temat transnarodowego wymiaru kultury filmowej oraz estetyki samych filmów. W książce Biel walory poznawcze idą w parze z kunsztem pisarskim, znawstwo filmu towarzyszy kompetencji historycznej, a wszystko to usytuowane zostaje w szerokim kontekście humanistycznej wrażliwości Autorki. Kultura filmowa prowincji górnośląskiej stanowi poza wszystkim cenny wkład do antropologicznej wiedzy na temat kina, już nie tylko jego instytucjonalnych wymiarów, ale także rozumianego jako porządek kulturowy, którego ranga w dwudziestowiecznej kulturze zostaje przez Autorkę odkryta ze znawstwem i pasją.
Magdalena Kempna-Pieniążek, Lekcje ciemności. Kino dokumentalne Wernera Herzoga (Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2020)
Książka Magdaleny Kempnej-Pieniążek jest jedną z nielicznych monografii poświęconych kinu dokumentalnemu Wernera Herzoga, co pociąga za sobą istotną zmianę perspektywy: wybitny reżyser jest w niej traktowany nie jako autor filmów fabularnych, okazjonalnie realizujący filmy dokumentalne, lecz jako jeden z najciekawszych współczesnych dokumentalistów, kręcący także filmy fabularne. Autorka podejmuje wysiłek twórczego rozwinięcia koncepcji Laurie Ruth Johnson, postrzegającej Herzoga jako przedstawiciela kina „nowego romantyzmu”. Zdaniem Kempnej-Pieniążek, interpretacja utrzymana w duchu rewizji myśli romantycznej o tyle oferuje możliwość zintegrowania rozmaitych wątków rozproszonych w dziełach Herzoga, o ile wiąże się z refleksją o różnych (zarówno racjonalnych, jak i nieracjonalnych) sposobach poznawania świata. Podążając gnoseologicznym (i zarazem apokaliptycznym) szlakiem dokumentów niemieckiego reżysera, autorka porusza zatem nie tylko szeroko dyskutowane kategorie, takie jak Herzogowska „prawda ekstatyczna”, wędrówka, język czy mit, lecz także rzadko eksplorowany przez badaczy, ale bardzo istotny w najnowszych filmach reżysera, wątek technologicznej wzniosłości, prowadzący do postulowanego przez romantyków uprawiania „poetyckiej nauki”. Książka Magdaleny Kempnej-Pieniążek jest dziełem nowatorskim i oryginalnym, wypełniającym istotną lukę w badaniach filmoznawczych.
Miłosz Stelmach, Przeczucie końca. Modernizm, późność i polskie kino (Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, 2020)
Miłosz Stelmach w swojej monografii proponuje spojrzenie na rodzimą kinematografię z zewnętrznej perspektywy poprzez usytuowanie jej kontekście transnarodowym oraz umiejętne wykorzystanie kategorii estetyki modernistycznej w badaniach nad kinem polskim, pozwalające na szersze spojrzenie na procesy historycznofilmowe zachodzące w polskiej kinematografii, wyjście poza lokalne uwarunkowania, włączenie w ogólną tendencję badań interdyscyplinarnych, jak dominuje we współczesnej humanistyce. Autor proponuje przemyślenie na nowo kategorii modernizmu, dostrzeżenie w nim – po pierwsze – artystycznego i filozoficznego wyrazu nowoczesności, po drugie – systemu narracyjnostylistycznego stojącego w opozycji do modelu kina klasycznego i po trzecie – zjawiska społeczno-ekonomicznego. Historia polskiego kina jest dla Miłosza Stelmach opowieścią, w której można odkryć różne aspekty modernistycznych praktyk, zarówno w dziełach znanych, jak również w tych zapomnianych lub pomijanych w badaniach filmoznawczych. Odwołując się do koncepcji „późnego stylu” Edwarda W. Saida – obecnego u twórców „idących pod prąd”, żyjących w „zwichniętym czasie”, będących w sporze ze światem i sztuką – autor skupia się na rysach, pęknięciach i niedopowiedzeniach, zwraca uwagę na rozczłonkowaną narrację i antyrealistycznych charakter dzieł filmowych, które wpisują się z zjawisko określane przez krytyków mianem „wyobraźni apokaliptycznej”, a które odnajdujemy w twórczości Wojciecha Jerzego Hasa, Tadeusza Konwickiego Andrzeja Żuławskiego, Piotra Szulkina.
Nominacje w zakresie teatrologii:
Marta Bryś, Doświadczenie postpamięci w teatrze (Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2020)
Książka Marty Bryś to rzadki w polskiej humanistyce przypadek monografii, której wartość naukowa i popularyzatorska jest równie duża w kraju, co poza jego granicami (trwają negocjacje w sprawie opublikowania tej pozycji w języku angielskim).
Polski czytelnik otrzymuje pogłębioną, wyczerpującą, niezwykle kompetentną syntezę najważniejszych teorii dotyczących pamięci kulturowej oraz świetną metodologicznie, kunsztownie przeprowadzoną (spektakle połączone są w pary na zasadzie oświetlających się wzajemnie luster) demonstrację tego, jak efektywnie stosować teorie pamięci i postpamięci do analizy dramaturgii spektakli oraz relacji widownia-scena.
Czytelnik otrzymuje wyczerpujące analizy ośmiu fundamentalnych dla historii polskiego teatru przedstawień (po dwa spektakle w reżyserii Tadeusza Kantora, Jerzego Grzegorzewskiego, Krzysztofa Warlikowskiego oraz duetu Monika Strzępka-Paweł Demirski), które z jednej strony stanowią znakomitą syntezę ostatnich czterdziestu lat na krajowych scenach, z drugiej strony zaś odpowiadają na istotne pytania zadawane w odniesieniu do polskiego teatru.
Kwestia tego, w jaki sposób nasi artyści przepracowują w swojej twórczości kwestie historii, pamięci i postpamięci (zwłaszcza Zagłady) jest tym, co sprawia, że skrajnie „polskie” przedstawienia (takie jak spektakle Kantora czy Warlikowskiego) okazują się równocześnie najbardziej „światowymi”, uniwersalnymi propozycjami. Monografia Marty Bryś pozwala zrozumieć, dlaczego tak się dzieje.
Katarzyna Chiżyńska, Jadwiga Czerwińska, Małgorzata Budzowska, Starożytny teatr i dramat w świetle pism scholiastów. Leksykon (Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2020)
Publikacja ta ma charakter unikatowy, w skali nie tylko polskiej, gdyż po raz pierwszy podjęto próbę zaprezentowania historii teatru i dramatu starożytnego z perspektywy komentarzy starożytnych i bizantyjskich scholiastów. Zagadnienia teatru stanowiły do tej pory co najwyżej jedynie część monografii poświęconych scholiom. Zakres materiału zbadanego podczas przygotowywania tej książki obejmuje greckie i łacińskie zbiory scholiów oraz inne prace komentatorskie, dotyczące starożytnego teatru i dramatu. W podtytule książki znajduje się wprawdzie określenie leksykon, co oznacza kompleksowy przewodnik po teatralnym świecie starożytności. Książka przyjmuje postać monografii, której kolejnych dwadzieścia jeden rozdziałów kumuluje i objaśnia wiedzę płynącą ze scholiów na temat m.in. aktora, chóru, dramatu, jego składników ilościowych i jakościowych, teatru i publiczności.
Odwołując się do opinii najwybitniejszego polskiego badacza i znawcy teatrów antycznych, profesora Mirosława Kocura, warto podkreślić walory tej publikacji: „Autorki przywróciły realny wymiar naszej wiedzy o teatrze antycznym. Teorię dramatu, zainicjowaną przez Poetykę Arystotelesa, uporządkowały i wzbogaciły o bezcenne informacje na temat inscenizacji, przez Stagirytę zignorowane. W toku wieloletnich, żmudnych studiów archiwalnych udało się zebrać unikalną kolekcję świadectw, w Polsce mało znanych. Wszystkie scholia autorki publikują w oryginalnej grece i polskim przekładzie. To dziś standard światowy, u nas wciąż rzadko praktykowany”.
Zmiana ustawienia. Polska scenografia teatralna i społeczna XX i XXI wieku (Warszawa: Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego, 2020)
Trzytomowa monografia wieloautorska pod redakcją Doroty Buchwald i Dariusza Kosińskiego powstała przy udziale badaczek i badaczy z kilku ośrodków, reprezentujących różne subdyscypliny i stosujących odmienne metodologie, a także praktykującego scenografię Roberta Rumasa. Od czasu trzytomowej Polskiej plastyki teatralnej Zenobiusza Strzeleckiego (1963) jest to – po blisko sześćdziesięciu latach - najważniejsza publikacja naukowa z tego zakresu, nie tylko aktualizująca stan wiedzy do roku 2020, ale wprowadzająca wiele istotnych przewartościowań historyczno-teatralnych, terminologicznych redefinicji i metodologicznych innowacji. Ogromny materiał ilustracyjny jest we wszystkich trzech tomach ściśle powiązany z autorską narracją. Tom 1 Od dekoracji do konstrukcji przedstawia dzieje scenografii teatralnej od Wyspiańskiego do roku 1939, ze szczególnym uwzględnieniem dokonań Reduty oraz dwóch modeli scenografii awangardowej – konstruktywistycznego i performatywnego. Tom 2 W labiryncie przestrzeni i obrazów w pierwszej części przynosi kontynuację dziejów scenografii teatralnej w latach 1945-2020, a w części drugiej „Sceny życia publicznego” autorzy poszerzają pole zainteresowań badawczych o performanse w otwartej przestrzeni publicznej, uzasadniają teoretycznie koncepcję scenografii społecznej, prezentują rozbudowane studia przypadków: scenografię wielkich narodowych pogrzebów i mszy pielgrzymkowych Jana Pawła II. Tom 3 Wystawianie zawiera pełną komentowaną dokumentację wystawy Zmiana ustawienia w Galerii Narodowej Zachęta (październik 2019 – styczeń 2020), poprzedzoną historyczno-metodologicznym artykułem o
wystawach scenografii jako narzędziach diagnostycznych.